"We zijn vertrokken voor een lange periode van onzekerheid": waarom de NAVO-top in Madrid historisch is

Een historische NAVO-top was het in Madrid, daarover zijn de westerse regeringsleiders en zowat alle commentatoren het eens. De Russische invasie in Oekraïne heeft het westerse militaire bondgenootschap meer dan ooit verenigd, zo lijkt het. Bovendien is het ook uitgebreid met twee nieuwe leden, want Turkije liet zijn verzet varen tegen Zweden en Finland als nieuwe leden. 

De NAVO presenteert een nieuwe strategische nota, die mijlenver af staat van die van iets meer dan tien jaar geleden, toen een oorlog aan de Europese buitengrens nog ondenkbaar leek. Toen werd Rusland een partner van de NAVO genoemd, terwijl het nu letterlijk wordt omschreven als "de belangrijkste en meest directe bedreiging voor de bondgenoten en voor vrede en stabiliteit in de Euro-Atlantische regio". 

"De Russische invasie in Oekraïne heeft alles op z'n kop gezet. De NAVO heeft zich in sneltempo moeten aanpassen", duidt VRT-journalist Jan Balliauw de grote verschuiving die de NAVO maakt. 

"De territoriale defensie van het NAVO-grondgebied krijgt nu de allerhoogste prioriteit. Buitenlandse operaties zoals in Afghanistan zullen vermoedelijk tijdelijk in de koelkast worden gestopt. Die buitenlandse operaties waren trouwens alleen maar mogelijk omdat de NAVO-militairen niet moesten worden ingezet voor de verdediging van het NAVO-grondgebied omdat daar eigenlijk helemaal geen dreiging was."

Na de Russische annexatie van de Krim in 2014 paste de NAVO zich wel al aan aan de Russische dreiging. "Maar dat was een hybride aanpassing", zegt Balliauw. "Naast de territoriale defensie die toen belangrijker werd, bleef de NAVO nog altijd actief buiten het eigen grondgebied."

Dat de territoriale defensie van het NAVO-grondgebied nu de allerhoogste prioriteit krijgt, zal zich uiten in de taken van de militairen, die veel strakker geleid zullen worden door de NAVO. 

De militaire aanwezigheid aan de oostflank wordt fors opgedreven. In Polen komt er een permanent hoofdkwartier van het vijfde leger, het "5th Army".  Het is de eerste keer dat de VS-troepen permanent gelegerd zullen worden in Oost-Europa. In Roemenië zullen nog eens 5.000 extra Amerikaanse soldaten worden gelegerd. Ook daar wordt een soort basis uitgebouwd waar ook meer Belgische troepen zullen worden ingezet. Ook in de Baltische staten zullen VS-troepen aanwezig zijn om Russische agressie te ontraden.

De NAVO breidt ook haar snelle interventiemacht fors uit, van ongeveer 40.000 tot meer dan 300.000 manschappen. Ook die zijn vooral actief aan de oostflank.

De nieuwe strategische nota heeft de taak van de collectieve defensie weer helemaal centraal geplaatst", zegt professor en defensiespecialist Alexander Mattelaer (VUB en Egmontinstituut). "Conventionele verdediging wordt enorm sterk opgevoerd, met veel grotere aantallen en een veel grotere paraatheid die van de eenheden wordt gevraagd."

Die forse opvoering van de defensie brengt onvermijdelijk stevige budgettaire implicaties met zich mee. De lidstaten van de NAVO spraken eerder af om jaarlijks 2 procent van hun bruto binnenlands product in het leger te investeren. Onze regering besliste eerder deze maand om het defensiebudget tegen 2035 optrekken tot 2 procent van het bruto binnenlands product (bbp).

"De Belgische positie is uitzonderlijk, want wij hebben de budgettaire bocht als laatste genomen", zegt Alexander Mattelaer. "Ons budget stijgt nu wel, maar nog maar pas. Andere bondgenoten hebben die stap al eerder gezet. Wij zitten in een achtervolgingspositie, waardoor we helaas proportioneel nog een bijkomende inspanning gaan moeten doen om bij te benen."

Maar niet alleen budgettair zijn de uitdagingen aanzienlijk, zegt de Nederlandse luitenant-generaal op rust Mart de Kruif. Met name de uitbreiding van de interventiemacht kost niet alleen veel geld, maar gaat volgens hem ook enorme consequenties hebben voor de NAVO zelf. 

"De organisatie en de opbouw van de krijgsmachten gaan heel anders worden dan tot nu toe", zegt De Kruif. "Wij kunnen niet meer op zo'n korte termijn eenheden inzetten: die capaciteit zijn we na de Koude Oorlog kwijtgeraakt. Het zou lang kunnen duren voor een nieuwe organisatie op poten staat, vreest hij. "Het kan vijf tot tien jaar duren voor we dat op orde hebben."

"De beslissingen die genomen zijn op deze NAVO-top zullen nog jaren blijven nazinderen", zegt Jan Balliauw. "Ze tonen ook aan dat we vertrokken zijn voor een lange periode van onzekerheid." 

Het nieuwe tijdvak waar nu in zijn beland, roept door de terugkeer van de opbouw van Amerikaanse troepen op het Europese continent, herinneringen op aan de Koude Oorlog. Het IJzeren Gordijn lijkt terug, al is het nu verder opgeschoven naar het oosten.

Maar Jan Balliauw vindt dat de vergelijking met de Koude Oorlog niet echt opgaat. "Toen was de spanning stabiel. Nu is ze instabiel, en valt het veel moeilijker te voorspellen in welke richting het zal gaan. Toen ging het om een ideologische strijd, nu niet. Toen ging het om twee supermachten, nu is het veel diverser. 

De huidige chaotische wereld is wel een gevolg van het instorten van de post-Koude Oorlog wereldverhoudingen die werden gedomineerd door de VS, maar dat betekent niet dat we terugkeren naar de vorige periode. De wereld ziet er nu helemaal anders uit dan toen."

"In het verleden hield de NAVO zich zowat exclusief bezig met het Euro-Atlantische gebied, of met bedreigingen die betrekking hadden op dat gebied. Maar dat kun je in de huidige wereld natuurlijk niet meer doen", zegt Jan Balliauw. 

In die veranderde geopolitieke context treedt natuurlijk vooral China op de voorgrond. "In de nieuwe strategische nota van de NAVO wordt dus ook, voor de eerste keer, vrij uitvoerig gesproken over China. China wordt geen gevaar genoemd, maar wordt wel omschreven als een uitdager voor de westerse waarden." 

"Je merkt dat de grote landen aan het zoeken zijn naar andere partners en bondgenoten", zegt Balliauw. "In die optiek was ook opvallend dat de leiders van Australië, Nieuw-Zeeland, Japan en Zuid-Korea gasten waren op de top. 

"De NAVO is zich meer en meer aan het ontpoppen tot een politiek overlegforum van de vrije wereld", vindt Alexander Mattelaer.